فرم ، تکنیک و زیبایی شناسی هایکو

چند نکته در بارهء هایکو

با مروری کوتاه در فضای مجازی اینترنت این روزها متوجه خواهیم شد که جذبه های هایکوگریبان شاعران ایرانی را هم گرفته است و این خود از یک طرف خبر خوشی است اما از طرف دیگر یک اشکال عمده وجود دارد که به دلیل مشخص نبودن معیار ها و زیبایی شناسی هایکو در اکثر سایت ها و وبلاگ های فارسی سه پاره هایی که گاهی در شمایل شعر هستند بعنوان هایکو معرفی می شوند .
چنانچه شاعر هایکو با پیشینه این شعر و تکنیک های آن آشنا نباشد در آنصورت به جای شکار لحظه و سرودن آن در قالب هایکو با زبان شعر به سراغ لحظه های ناب هایکو خواهد رفت و روح و جان هایکو را فدای داوری ها و کلمات قصار خود میکند ولاجرم این دردانهء هنر شرق فرصت شکوفایی در فرهنگ ایرانی را از دست میدهد .
گاهی با دست اندر کاران هایکوی فارسی در وبلاگ های ایرانی پیغامی رد و بدل می کنم ودر پاسخ انتقاد هایم شاعران این سه پاره ها می گویند که : ای اقا ما داریم هایکوی مدرن می نویسیم ، شما هنوز اسیر هایکوی کلاسیک هستید !! انگار که شما از زمان عقب افتاده اید !!
حالا اگر از این دوستان بپرسیم هایکوی کلاسیک چیست ؟ پاسخ می دهند که هایکوی کلاسیک فصل واژه دارد و ذهنیت شاعر در آن نقشی ندارد !!!
و چنانچه از آن ها بپرسیم که شاعران و منتقدین ژاپنی به کدام بخش از هایکوی کلاسیک نقد داشتند ؟ و چگونه شعری را مناسب قرن بیستم و اینک در قرن بیست و یکم مناسب هایکو می دانند چیزی برای گفتن نخواهند داشت.
اصلا اگر از آن ها بپرسیم که در حال حاضر چند درصد شاعران ژاپنی هایکوی مدرن می نویسند ؟ و چند ر صد آن ها در قالب کلاسیک هایکو می نویسند؟ باز با هیچ پاسخی مواجه نخواهیم شد چون در بطن شعر ژاپن و دنیای غرب نیستند.
به نظر من شاعران ایرانی با ترجمه های ناقص هایکو با این فرم آشنا شده اند و لذا طبیعی است که همان فرم ناقص حاصل ترجمه را تقلید کنند و کاری به کار ساخت دقیق هایکو نداشته باشند.
بدین لحاظ بود که وقت را غنیمت شمردم تا مختصری راجع به ساخت و زیر بنای زیبایی شناسی هایکو بنویسم شاید برای شاعران جوان مفید فایده باشد و شاهد شکار لحظه های ناب آن ها در هایکو باشیم تا اینکه سه پاره های نامفهوم و بی روح تحت عنوان هایکو نوشته شود.
خانم رایش هولد شاعرهء آمریکایی –آلمانی و برندهء نشان سلطنتی شعر ژاپن یکی از الزامات هایکو را دو بخش بودن آن می داند که این مفهوم مورد نظر باشو نیز بوده است. بدین لحاظ او هایکو را به دو بخش تقسیم می کند ، یعنی اکثر هایکوهای خوب ژاپنی دارای دو بخش هستند ( قطعه و عبارت ) .
این بدان مفهوم است که اگر سه سطر هایکو را پشت سر هم بنویسم نباید به یک عبارت کامل تبدیل شود .دوبخشی بودن هایکو باعث می شود که یک سکوت نحوی بین دو بخش آن ایجاد شود .
چون هایکو سه سطر دارد ، یکی از سطر ها "قطعه" را تشکیل می دهد که کاملا مستقل است و دو سطردیگر "عبارت" را می سازند.به دیگر سخن بخش کوتاه هایکو قطعه است و بخش بلند تر آن عبارت را تشکیل می دهد.
این دو بخش بستگی به نوع تجربه ای که در قالب هایکو بیان می شود می تواند یکی در ابتدا نوشته شود و یا ممکن است همین بخش در انتهای هایکو ظاهر شود.
به این هایکوی شهری توجه کنید ، لازم است گوشزد کنم که در مثال های زیر هدف شاعرانگی هایکو ها نیست بلکه هدف آشنا شدن با تکنیک های هایکو است لذا چنانچه هایکو های نمونه که اینجا اشاره می کنم دارای روح و جان هایکوهای کلاسیک نیست منظور هایکو سرایی نبوده است بلکه بحث در فرم هایکو است :
باد و بوران :
برق می رود گاهی
گاه می آید
سطر نخست این هایکو همان بخش" قطعه " را تشکیل می دهد . و سطر های دوم و سوم رویهم بخش "عبارت "هایکو را می سازند .
توجه کنید که اگر این سه سطر را پشت هم ردیف کنیم هیچگاه یک عبارت کامل نخواهد شد و خواننده پس از خواندن " باد و بوران " بالاجبار یک سکوت کوتاه بر لحن او حاکم می شود و مخاطب این دو بخش را مستقل از هم حس می کند در حالیکه با هم در ارتباط تنگاتنگ قرار دارند.
در هایکوی زیر بخش "قطعه" هایکو در سطر سوم آمده است و بخش" عبارت" سطر های نخست و دوم را به خود اختصاص داده است :
دیوار گورستان
عاجز از تاب ماندن است :
داوودی های سفید

در این هایکو دو سطر اول و دوم عبارت هایکو را تشکیل می دهند و سطر سوم بخش " قطعهء " هایکو است .
توجه داشته باشید که اگر یک حرف اضافه به ابتدای سطر سوم اضافه شود مثلا " با داوودی های سفید " در آنصورت کل سه سطر هایکو یک جمله و یک عبارت می شود و آن ابهام لطیف و نازک که باید در هایکو مستتر باشد حذف می شود.
لازم است بگویم که اکثر قریب به اتفاق هایکوی های فارسی که این روز ها نوشته می شود به سبب همین کاربرد بیجای حروف اضافه و پیشوند ها ،کل هایکو را به یک جملهء ساده نزول داده است و دست بالا به یک کلمهء قصار تبدیل شده است.

نکتهء خیلی مهم : در هایکو مفهومی هست بنام واژه یا عبارت لولا که اگر به درستی به کار گرفته شود در آنصورت سطر دوم می تواند دو نقش بازی کند ، یکی ادامه سطر نخست و رویهم با سطر نخست" عبارت" هایکو را تشکیل دهد و یا می تواند سطر دوم با سطر سوم تشکیل "عبارت" را بدهد و سطر اول نقش" قطعه" را داشته باشد . مثل همین هایکوی دیوار گورستان .
تکنیک لولا یکی از تکنیک های ناب در هایکو است و بیشتر جذبه های مربوط به هایکو های ماندگار تاثیر همین واژه لولا و یا سطر لولا است.
پس از نوشتن هایکو باید دوباره به بازخوانی آن ادامه داد شاید با حذف یک واژه می توان سطر دوم را به کیفیت عبارت لولا ارتقا داد که به جذبهء هر چه بیشتر هایکو منجر خواهد شد.
در این نوع از هایکو ها این مخاطب است که بنابر نوع زیبایی شناسی خویش ترجیح می دهد سطر نخست را بعنوان قطعه در خوانش انتخاب کند و یا سطر سوم را .مثل این هایکو :

یاسمن ها
چه فرق دارد کجا باشند
کولی های فال فروش

این بحث ادامه دارد
مسیح طالبیان